Modern ekonominin gelişme sürecinde ilk kez 1984 yılında St. Kitts ve Nevis ülkesi tarafından başlatılan Yatırım Yoluyla Vatandaşlık Programı (CIB)’nın amacı ülkeye yatırım yapan yabancılara vatandaşlık verilmesidir. Program amacına hızlı bir şekilde ulaştığı için diğer ülkeler tarafından da uygulanmaya başlanmıştır. Günümüzde yatırım programlarıyla vatandaşlık sunan birçok ülke vardır. Bunların başında Karayipler, Avrupa ve Amerika kıtasındaki ülkeler ve Türkiye gelmektedir.
Programın başarılı olmasıyla uygulayıcı ülkelere nakit akışı sağlanmıştır. Bu sayede ülkelerin gelişmişlik kapasiteleri artmıştır. Bahse konu ülkelerde programın bir sonucu olarak gayrimenkul ve turizm sektörleri büyümeye başlamıştır. Dolaylı açıdan birçok sektörle etkileşim hâlinde olan program, kademeli olarak dünya genelinde yaygınlaşmaktadır. Yatırımcıların hayatlarını kolaylaştıran, ülkelere önemli bir dış fon yaratan bu program karşılıklı ihtiyaçlar üzerinden yeni iş birlikleri doğurmaktadır. Bu program çerçevesinde birden fazla pasaport sahibi olmak zengin kişiler arasında bir statü sembolü olarak kabul görmektedir. Kişiler, ülkelerin sunmuş oldukları yatırım programları ile ikinci pasaportlarını satın almaktadır. Vatandaşlık yatırım programı ülkelerdeki koşullara bağlı olarak dünya genelinde 100 bin dolardan başlayıp 2 milyon dolara kadar çıkmaktadır. Programdaki yaygın yatırım türleri arasında gayrimenkul, iş kurulumu veya bir ülkenin fonuna yapılan bağışlar yer almaktadır. Vatandaşlık maliyeti ülkelere göre değişiklik gösterse de genellikle ortalama 200 bin dolar düzeyindedir.
Vize prosedürlerine takılan yatırımcılar küresel hareketliliklerini artırmanın yolunu bu programda bulmaktadırlar. Buna ek olarak, vatandaşlık yatırım programlarını cazip kılan diğer etmenler; daha güvenlikli ülkelere yerleşme, eğitim, çeşitlendirilmiş iş fırsatları, vergisel kolaylık ve hayat kalitesini artırma isteğidir.
Dünyada birçok ülkede uygulanan CIB programıyla bazı ülkeler maliyet avantajları ve yatırılan sermayenin getirisi anlamında diğer ülkelere nazaran daha çok ilgi çekebilmektedir. Özellikle pasaport süreçlerinin hızlı işlediği ülkeler yatırımcılar gözünde avantaj yakalamakta ve yurt dışından gelen nakit akışı daha fazla olmaktadır.
CIB ile gelen nakit akışının ülke ekonomisinin canlanmasında ayrı bir rolü vardır. Ülkelerin gelişmişlik düzeyi ile ilgili danışmanlık faaliyetleri yürüten Savory Partners tarafından verilen bilgilere göre ilgili program dahilinde gelen nakit miktarı 2017’de Antigua ve Barbuda ülkesinin GSYH’sinin %20’sini oluşturmuştur. Dominik Cumhuriyeti’nde ise CBI 2019’daki GSYH’sinin %25’lik bir payına tekabül ederken kamu gelirlerinin ise yarısı bu program sayesinde elde edilmiştir. Kasırga gibi büyük doğal afet riski taşıyan küçük Karayip ülkeleri için bu para akışının ehemmiyeti büyüktür. Para akışı hükümetin performansını doğrudan etkilemektedir. Vatandaşlık yoluyla ülkelere gelen yabancı fonlar yardımıyla devletler büyük altyapı projelerini finanse etmektedir. Örneğin Dominik Cumhuriyeti’nde CBI destekli finansmanla 370 milyon dolar değerinde uluslararası bir havalimanı inşa edilmektedir.
Wall Street Journal’ın paylaştığı bilgiler çerçevesinde Türkiye’de 2020 yılına kadar 5.100 yeni Türk vatandaşı ülkeye 1,7 milyar dolar kazandırmıştır. 2023 yılı itibarıyla 380 kişi vatandaşlık beklemekte, 9.000 kişi ise başvuru aşamasındadır. Bekleyen başvuruların tamamlanmasıyla ülke ekonomisine 2,7 milyar dolar düzeyinde ek kazanç sağlanacağı öngörülmektedir.
CBI Global Dergisinin verilerine göre vatandaşlığın en hızlı alındığı ülkeler ve minimum bedelleri şu şekilde sıralanabilir;
Bu listenin dışında yatırım programından farklı olarak Kıbrıs Ada’sında değişik bir uygulama söz konusudur. Güney Kıbrıs Rum Yönetimi ve Kuzey Kıbrıs’ta süreç birbirinden farklı işlemektedir. Güney Kıbrıs’ta geçmiş yıllarda minimum 2,2 milyon Euro yatırım bedeli ve 8-12 aylık bir süreç içerisinde vatandaşlık kazanmak mümkündü. Güney Kıbrıs vatandaşlığını almaya hak kazananlar Avrupa’nın Schengen bölgesi, Kanada, Hong Kong ve diğer ülkelere vizesiz seyahat edebilmektedir. Danışmanlık firması Henley Partners’ın verdiği bilgiler çerçevesinde Güney Kıbrıs Rum Kesimi yatırım yoluyla vatandaşlık kazanılmasını 1 Kasım 2020 tarihinde durdurmuştur. Programın yeniden ne zaman hayata geçirileceği ile ilgili herhangi bir çalışma söz konusu değildir.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde konut alan kişilerin daimî oturum izni alabilmeleri mümkündür. Kıbrıs merkezli Döveç danışmanlık firmasına göre minimum 125 bin Euro tutarında emlak yatırımında bulunanlar daimî oturum izni başvurusunda bulunabilirler. 6 yıllık oturum süresinden sonra kişiler KKTC pasaportuna başvuru hakkı kazanırlar. 60 yaş üstü kişilerin vatandaşlık başvurusu için 3 senelik oturum izni kâfidir. KKTC pasaportu olan kişilerin Türkiye, ABD, Birleşik Krallık, Fransa, Avusturalya ve Pakistan’a vizesiz seyahat etmeleri mümkündür.
KKTC’de yatırımlar yoluyla vatandaşlık verilmesi diğer ada devletlerinde olduğu gibi bir program çerçevesinde yürütülmemektedir. Ülkede vatandaşlık elde edilebilmesinin bazı prosedürleri vardır. Son yıllarda Kuzey Kıbrıs’a Ukrayna, Rusya ve İran gibi ülkelerden birçok kişi mülk alarak yerleşmiştir. Bu durum kapsamlı çalışmalar yapılmadığı hâlde bile yabancıların KKTC’ye ilgisini göstermektedir. Dünya genelinde CBI alanında kabul görmüş uygulamalar üzerinden başlatılacak bir çalışmayla Kuzey Kıbrıs’a yabancı fon akışını sağlamak mümkündür. Bütçeye önemli bir gelir olacak olan CBI uygulaması, büyük altyapı projelerinin finansmanı konusunda da büyük destek sağlayacaktır. Bunun için öncelikle dünyadaki örneklerden hareketle vatandaşlık için gerekli sürecin makul sürelere indirilmesi gereklidir. Türkiye’nin desteğiyle başlatılacak diplomatik çalışmalarla KKTC pasaportunun güçlendirilmesi adına diğer devletlerle vize serbestisine yönelik görüşmeler başlatılabilir. Ayrıca vatandaşlık kapsamında pasaporta eklenecek olan bazı ekonomik haklarla ve teşviklerle Akdeniz’in mavi incisi Kuzey Kıbrıs dünyadaki CIB programları arasında avantajlı konuma gelebilecektir.